6. อวสฺสุตปริยายสุตฺตวณฺณนา

[243] สนฺถาคารนฺติ สญฺญาปนาคารํฯ เตนาห ‘‘อุยฺโยคกาลาทีสู’’ติอาทิฯ อาทิ-สทฺเทน มงฺคลมหาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สนฺถรนฺตีติ วิสฺสมนฺติ , ปริสฺสมํ วิโนเทนฺตีติ อตฺโถฯ สหาติ สนฺนิปาตวเสน เอกชฺฌํฯ สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติ ตสฺมิํ อตฺเถ ตฺถ-การสฺส นฺถ-การํ กตฺวา ‘‘สนฺถาคาร’’นฺติ วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํ, ปฐมํ ตตฺถ สมฺมนฺตนวเสน สนฺถรนฺติ วิจาเรนฺตีติ อตฺโถฯ

เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสตีติ พุทฺธวจนสฺส อาคมนสีเสน อริยผลธมฺมานมฺปิ อาคมนํ วุตฺตเมวฯ ติยามรตฺติํ ตตฺถ วสนฺตานํ ผลสมาปตฺติวฬญฺชนํ โหตีติฯ ตสฺมิญฺจ ภิกฺขุสงฺเฆ กลฺยาณธมฺมา กลฺยาณปุถุชฺชนา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตา โหนฺตีติ อริยมคฺคธมฺมานมฺปิ ตตฺถ อาคมนํ โหติเยวฯ

อลฺลโคมเยนาติ อจฺเฉน อลฺลโคมยรเสนฯ โอปุญฺชาเปตฺวาติ วิลิมฺเปตฺวาฯ จตุชฺชาติยคนฺเธหีติ กุงฺกุมตุรุกฺขยวนปุปฺผตมาลปตฺตคนฺเธหิฯ นานาวณฺเณติ นีลาทิวเสน นานาวณฺเณ, ภิตฺติวิเสสวเสน นานาสณฺฐานรูเปฯ ‘‘มหาปิฏฺฐิกโกชเวติ หตฺถิปิฏฺฐิอาทีสุ อตฺถริตพฺพตาย ‘มหาปิฏฺฐิกา’ติ ลทฺธสมญฺเญ โกชเว’’ติ วทนฺติฯ กุตฺตเก ปน สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, ‘‘จตุรงฺคุลาธิกปุปฺผา มหาปิฏฺฐิกโกชวา’’ติปิ วทนฺติฯ หตฺถตฺถรอสฺสตฺถรา หตฺถิอสฺสปิฏฺฐีสุ อตฺถริตพฺพา หตฺถิอสฺสรูปวิจิตฺตา จ อตฺถรกาฯ สีหตฺถรกาทโย ปน สีหรูปาทิวิจิตฺตา เอว อตฺถรกาฯ จิตฺตตฺถรกํ นานาวิธรูเปหิ เจว นานาวิธมาลากมฺมาทีหิ จ วิจิตฺตํ อตฺถรกํฯ

อุปธานนฺติ อปสฺสยนํฯ อุปทหิตฺวาติ อปสฺสยโยคฺคภาเวน ฐเปตฺวาฯ คนฺเธหิ กตมาลา คนฺธทามํฯ ตมาลปตฺตาทีหิ กตมาลา ปตฺตทามํฯ อาทิ-สทฺเทน หิงฺคุลตกฺโกลชาติผลชาติปุปฺผาทีหิ กตทามํ สงฺคณฺหาติฯ ปลฺลงฺกากาเรน กตปีฐํ ปลฺลงฺกปีฐํฯ ตีสุ ปสฺเสสุ เอกปสฺเส เอว วา สอุปสฺสยํ อปสฺสยปีฐํฯ อนปสฺสยํ มุณฺฑปีฐํฯ โยชนาวฏฺเฏติ โยชนปริกฺเขโปกาเสฯ

สํวิธายาติ อนฺตรวาสกสฺส โกณปเทสํ อิตรปเทสญฺจ สมํ กตฺวา วิธายฯ เตนาห – ‘‘กตฺตริยา ปทุมํ กนฺเตนฺโต วิยา’’ติ, ‘‘ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต’’ติ จฯ ยสฺมา พุทฺธานํ รูปสมฺปทา วิย อากปฺปสมฺปทาปิ ปรมุกฺกํสตํ คตา, ตสฺมา ตทา ภควา เอวํ โสเภยฺยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุวณฺณปามงฺเคนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ‘‘อสเมน พุทฺธเวเสนา’’ติอาทินา ตทา ภควา พุทฺธานุภาวสฺส นิคุหเน การณาภาวโต ตตฺถ สนฺนิปติตเทวมนุสฺสนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีนํ ปสาทชนนตฺถํ อตฺตโน สภาวปกติยาว กปิลวตฺถุํ ปาวิสีติ ทสฺเสติฯ พุทฺธานํ กายปภา นาม ปกติยา อสีติหตฺถมตฺตปเทสํ วิสรตีติ อาห ‘‘อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสี’’ติฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรานํ วเสน ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโยฯ

สพฺพปาลิผุลฺโลติ มูลโต ปฏฺฐาย ยาว สาขคฺคา สมนฺตโต ผุลฺโล วิกสิโตฯ ปฏิปาฏิยา ฐปิตานนฺติอาทิ ปริกปฺปูปมา, ยถา ตํ…เป.… อลงฺกตํ อญฺญํ วิโรจติ, เอวํ วิโรจิตฺถ, สมติํสาย ปารมิตาหิ อภิสงฺขตตฺตา เอวํ วิโรจิตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปญฺจวีสติยา คงฺคานนฺติ สตมุขา หุตฺวา สมุทฺทํ ปวิฏฺฐาย มหาคงฺคาย มหนฺตมหนฺตานํ คงฺคานํ ปญฺจวีสตี’’ติ วทนฺติฯ ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.22) ‘‘ปญฺจวีสติยา นทีน’’นฺติ วุตฺตํ, คงฺคาทีนํ จนฺทภาคาปริโยสานานํ ปญฺจวีสติยา มหานทีนนฺติ อตฺโถฯ ปริกปฺปวจนญฺเหตํฯ สมฺภิชฺชาติ สมฺเภทํ มิสฺสีภาวํ ปตฺวา มุขทฺวาเรติ สมุทฺทํ ปวิฏฺฐฏฺฐาเนฯ

นาคสุปณฺณคนฺธพฺพยกฺขาทีนนฺติอาทิ ปริกปฺปวเสน วุตฺตํฯ สหสฺเสนาติ ปทสหสฺเสน, ภาณวารปฺปมาเณน คนฺเถนาติ อตฺโถฯ

กมฺปยนฺโต วสุนฺธรนฺติ อตฺตโน คุณวิเสเสหิ ปถวีกมฺมํ อุนฺนาเทนฺโต, เอวํภูโตปิ อเหฐยนฺโต ปาณานิฯ สพฺพปทกฺขิณตฺตา พุทฺธานํ ทกฺขิณํ ปฐมํ ปาทํ อุทฺธรนฺโตฯ สมํ สมฺผุสเต ภูมิํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตายฯ ยทิปิ ภูมิํ สมํ ผุสติ, รชสา นุปลิปฺปติ สุขุมตฺตา ฉวิยาฯ นินฺนฏฺฐานํ อุนฺนมตีติอาทิ พุทฺธานํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาสงฺขาตมหาปุริสลกฺขณปฏิลาภสฺส นิสฺสนฺทผลํฯ นาติทูเร อุทฺธรตีติ อติทูเร ฐเปตุํ น อุทฺธรติฯ นจฺจาสนฺเน จ นิกฺขิปนฺติ อจฺจาสนฺเน จ ฐาเน อนิกฺขิปนฺโต นิยฺยาติฯ หาสยนฺโต สเทวเก โลเก โตเสนฺโตฯ จตูหิ ปาเทหิ จรตีติ จตุจารีฯ

พุทฺธานุภาวสฺส ปกาสนวเสน คตตฺตา วณฺณกาโล นาม เอสฯ สรีรวณฺเณ วา คุณวณฺเณ วา กถิยมาเน ทุกฺกถิตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ

กสฺมา? อปฺปมาณวณฺณา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, พุทฺธคุณสํวณฺณนา ชานนฺตสฺส ยถารทฺธสํวณฺณนํเยว อนุปวิสติฯ ทุกูลจุมฺพฏเกนาติ คนฺถิตฺวา คหิตทุกูลวตฺเถนฯ

นาควิกฺกนฺตจารโณติ หตฺถินาคสทิสปทนิกฺเขโปฯ สตปุญฺญลกฺขโณติ อเนกสตปุญฺญาภินิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขโณฯ มณิเวโรจโน ยถาติ จตุราสีติสหสฺสมณิปริวาริโต อติวิย วิโรจมาโน วิชฺโชตมาโน มณิ วิยฯ ‘‘เวโรจโน นาม เอโก มณี’’ติ เกจิฯ มหาสาโลวาติ มหนฺโต สาลรุกฺโข วิย, สุทฺธฏฺฐิโต โกวิฬาราทิ มหารุกฺโข วิย วาฯ ปทุโม โกกนโท ยถาติ โกกนทสงฺขาตํ มหาปทุมํ วิย, วิกสมานปทุมํ วิย วาฯ

อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิยาติอาทิ ตสฺสา ปกิณฺณกกถาย อญฺเญสํ สุทุกฺกรภาวทสฺสนญฺเจว สุณนฺตานํ อจฺจนฺตสุขาวหภาวทสฺสนญฺจฯ ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิยาติ นาฬิยนฺตํ โยเชตฺวา มหาปถวิยา เหฏฺฐิมตเล ปปฺปฏโกชํ อุทฺธํ มุขํ กตฺวา อากฑฺฒนฺโต วิยฯ โยชนิกนฺติ โยชนปมาณํฯ มธุภณฺฑนฺติ มธุปฏลํฯ

มหนฺตนฺติ วิปุลํ อุฬารปุญฺญํฯ สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหตีติ สพฺพเมว ปจฺจยชาตํ อาวาสทายเกน ทินฺนเมว โหติฯ ตถา หิ ทฺเว ตโย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา อาคตสฺสปิ ฉายูทกสมฺปนฺนํ อารามํ ปวิสิตฺวา นฺหายิตฺวา ปฏิสฺสเย มุหุตฺตํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย นิสินฺนสฺส กาเย พลํ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตํ วิย โหติฯ พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย วณฺณธาตุ วาตาตเปหิ กิลมติ, ปฏิสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มุหุตฺตํ นิสินฺนสฺส วิสภาคสนฺตติ วูปสมฺมติ, สภาคสนฺตติ ปติฏฺฐาติ, วณฺณธาตุ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตา วิย โหติ, พหิ วิจรนฺตสฺส จ ปาเท กณฺฏกา วิชฺฌนฺติ, ขาณุ ปหรติ, สรีสปาทิปริสฺสยา เจว โจรภยญฺจ อุปฺปชฺชติ, ปฏิสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส ปน สพฺเพเปเต ปริสฺสยา น โหนฺติฯ สชฺฌายนฺตสฺส ธมฺมปีติสุขํ, กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส อุปสมสุขํ อุปฺปชฺชติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโตฯ พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ผนฺทนฺติ, เสนาสนํ ปวิสนกฺขเณ มญฺจปีฐาทีนิ น ปญฺญายนฺติ, มุหุตฺตํ นิสินฺนสฺส ปน อกฺขิปสาโท อาหริตฺวา ปกฺขิตฺโต วิย โหติ, ทฺวารวาตปานมญฺจปีฐาทีนิ ปญฺญายนฺติฯ เอตสฺมิญฺจ อาวาเส วสนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อาวาสทานสฺมิญฺหิ ทินฺเน สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหตี’’ติฯ

ภูมฏฺฐก…เป.… น สกฺกาติ อยมตฺโถ มหาสุทสฺสนวตฺถุนา (ที. นิ. 2.241 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ มาตุกุจฺฉิ อสมฺพาโธว โหตีติ อยมตฺโถ อนฺติมภวิกานํ มหาโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิวเสน ทีเปตพฺโพฯ

สีตนฺติ อชฺฌตฺตํ ธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุวิปริณามวเสน วา อุปฺปชฺชนกสีตํฯ อุณฺหนฺติ อคฺคิสนฺตาปํ, ตสฺส จ ทวทาหาทีสุ สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิหนฺตีติ ปฏิหนติฯ ยถา ตทุภยวเสน กายจิตฺตานํ อาพาโธ น หนติ, เอวํ กโรติฯ สีตุณฺหพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภิกฺขุ โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติฯ วาฬมิคานีติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิเคฯ คุตฺตเสนาสนญฺหิ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส เต ปริสฺสยา น โหนฺติฯ สรีสเปติ เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺเต ทีฆชาติเก สปฺปาทิเก อญฺเญ จ ตถารูเปฯ มกเสติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ฑํสาทีนํ เอเตเนว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สิสิเรติ สีตกาลวเสน สตฺตาหวทฺทลิกาทิวเสน จ อุปฺปนฺเน สิสิรสมฺผสฺเสฯ วุฏฺฐิโยติ ยทา ตทา อุปฺปนฺนา วสฺสวุฏฺฐิโย ปฏิหนตีติ โยชนาฯ

วาตาตโป โฆโรติ รุกฺขคจฺฉาทีนํ อุพฺพหนภญฺชนาทิวเสน ปวตฺติยา โฆโร สรชอรชาทิเภโท วาโต เจว คิมฺหปริฬาหสมเยสุ อุปฺปตฺติยา โฆโร สูริยาตโป จฯ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิพาหียติฯ เลณตฺถนฺติ นานารมฺมณโต จิตฺตํ นิวตฺติตฺวา ปฏิสลฺลาณารามตฺถํฯ สุขตฺถนฺติ วุตฺตปริสฺสยาภาเวน ผาสุวิหารตฺถํฯ ฌายิตุนฺติ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตฺวา สมาทหนวเสน ฌายิตุํฯ วิปสฺสิตุนฺติ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสิตุํฯ

วิหาเรติ ปฏิสฺสเยฯ การเยติ การาเปยฺยฯ รมฺเมติ มโนรเมฯ วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ กาเรตฺวา ปน เอตฺถ วิหาเรสุ พหุสฺสุเต สีลวนฺเต กลฺยาณธมฺเม นิวาเสยฺยฯ เต นิวาเสนฺโต ปน เตสํ พหุสฺสุตานํ ยถา ปจฺจเยหิ กิลมโถ น โหติฯ เอวํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ ทเทยฺย อุชุภูเตสุ อชฺฌาสยสมฺปนฺเนสุ กมฺมผลานํ รตนตฺตยคุณานญฺจ สทฺทหเนน วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ อิทานิ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ อญฺญมญฺญูปการตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เตติ พหุสฺสุตาฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ

ธมฺมํ เทเสนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขปนูทนํ นิยฺยานิกํ ธมฺมํ กเถนฺติฯ ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญายาติ โส ปุคฺคโล ยํ สทฺธมฺมํ อิมสฺมิํ สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชเนน ชานิตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนาสโว หุตฺวา ปรินิพฺพายติฯ

อาวาเสติ อาวาสทาเนฯ อานิสํโสติ อุทฺรโยฯ ปูชาสกฺการวเสน ปฐมยาโม เขปิโต, สตฺถุ ธมฺมเทสนาย อปฺปาวเสโส มชฺฌิมยาโม คโตติ ปาฬิยํ ‘‘พหุเทว รตฺติ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อติเรกตรํ ทิยฑฺฒยาม’’นฺติฯ สงฺคหํ นาโรหติ วิปุลวิตฺถารภาวโตฯ พุทฺธานญฺหิ ภตฺตานุโมทนาปิ โถกํ วฑฺเฒตฺวา วุจฺจมานา ทีฆมชฺฌิมปมาณาปิ โหติฯ ตถา หิ สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ, ชิวฺหา ตนุกา, ภวงฺคปริวาโส ปริตฺโต, นตฺถิ เวคายิตํ, นตฺถิ วิตฺถายิตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมุปพฺยูฬฺหํ, อปริกฺขยา ปฏิสมฺภิทาฯ

สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีสุ สนฺทสฺเสตฺวา อาวาสทานปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิํ กถํ กตฺวาฯ ตโต ปรํ, มหาราช, อิติปิ สีลํ, อิติปิ สมาธิ, อิติปิ ปญฺญาติ สีลาทิคุเณ เตสํ สมฺมา ทสฺเสตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา วิย ปจฺจกฺขโต ปกาเสตฺวาฯ สมาทเปตฺวาติ เอวํ สีลํ สมาทาตพฺพํ, สีเล ปติฏฺฐิเตน เอวํ สมาธิปญฺญา ภาเวตพฺพาติ ยถา เต สีลาทิคุเณ สมฺมา อาทิยนฺติ, ตถา คณฺหาเปตฺวาฯ สมุตฺเตเชตฺวาติ ยถาสมาทินฺนํ สีลํ สุวิสุทฺธํ โหติ, สมถวิปสฺสนา จ ภาวิยมานา ยถา สุฏฺฐุ วิโสธิตา อุปรูปริ วิเสสาวหา โหนฺติ, เอวํ สมุตฺเตเชตฺวา นิสามนวเสน โวทาเปตฺวาฯ สมฺปหํเสตฺวาติ ยถานุสิฏฺฐํ ฐิตสีลาทิคุเณหิ สมฺปติ ปฏิลทฺธคุณานิสํเสหิ เจว อุปริลทฺธพฺพผลวิเสเสหิ จ จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ลทฺธสฺสาสวเสน สุฏฺฐุ โตเสตฺวาฯ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สกฺยราชาโน เยภุยฺเยน ภควโต ธมฺมเทสนาย สาสเน ลทฺธสฺสาทา ลทฺธปฺปติฏฺฐา จฯ

อุปสคฺคสทฺทานํ อเนกตฺถตฺตา อภิ-สทฺโท อติ-สทฺเทน สมานตฺโถปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา’’ติฯ

ตตฺร กิราติอาทิ เกจิวาโทติ พทฺโธปิ น โหติฯ เตนาห ‘‘อการณเมต’’นฺติอาทิฯ กายจิตฺตลหุตาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ กายิกเจตสิกอญฺญถาภาวสฺส การณวจนํ, ลหุตาทิอุปฺปนฺเน สวนานุตฺตริยปฏิลาเภน ลทฺธพฺพธมฺมตฺถเวทสมธิคมโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยถา , ยถาวุโส, ภิกฺขุโน สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโก สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา โส ตสฺมิํ ธมฺเม ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺช’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 3.322, 355; อ. นิ. 5.26)ฯ

ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชิ อุปาทินฺนสรีรสฺส ตถารูปตฺตา สงฺขารานญฺจ อนิจฺจตาย ทุกฺขานุพนฺธตฺตาฯ อการณํ วา เอตนฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตเมว อธิปฺปายํ วิวริตุํ ‘‘ปโหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํ ปโหติ ยถา ตํ เวลุวคามเกฯ เอตฺตเก ฐาเนติ เอตฺตเก ฐาเน ฐานํ นิปฺผนฺนนฺติ โยชนาฯ ตญฺจ โขติ วุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐปนํฯ ธมฺมกถํ สุณมาโน ธมฺมคารเวนฯ

อวสฺสุตสฺสาติ อวสฺสุตภาวสฺส ราคาทิวเสนฯ อวสฺสุตสฺส การณนฺติ ตินฺตภาวการณํฯ กิเลสาธิมุจฺจเนนาติ กิเลสวเสน ปริปฺผนฺทิตวเสนฯ นิพฺพาปนํ วิยาติ วูปสโม วิยฯ นิพฺพิเสวนานนฺติ ปริปฺผนฺทนรหิตานํฯ

อวสฺสุตปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[244] ทุกฺขธมฺมานนฺติ ทุกฺขการณานํฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขสมฺภวธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ กิํ ทุกฺขํ, กา ทุกฺขธมฺมาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจสุ หี’’ติ วุตฺตํฯ เตติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ทุกฺขสมฺภวธมฺมตฺตาติ ทุกฺขุปฺปตฺติการณตฺตาฯ อสฺสาติ เตนฯ กรเณ เหตํ สามิวจนํฯ กาเมติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม จฯ ปุน อสฺสาติ สามิอตฺเถ เอว สามิวจนํฯ จารนฺติ จิตฺตาจารํฯ วิหารนฺติ ปญฺจทฺวารปฺปวตฺติจารวิหารํฯ ‘‘เอกฏฺฐา’’ติ จ วทนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘อนุพนฺธิตฺวา จรนฺตํ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อนุพนฺธิตฺวาติ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติโต ปฏฺฐาย ยาว ตติยชวนวารา อนุ อนุ พนฺธิตฺวาฯ ปกฺขนฺทนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กสิโครกฺขาทิวเสนปิ กามานํ ปริเยสนทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ